Νέα
Βίος
Έργα
Γραπτά
Ιδέες
Τόποι
Κοινωνία

Κεντρική σελίδα

Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε στις αρχές Νοεμβρίου 1983 στα «ΕΠΙΚΑΙΡΑ» λίγο πριν αυτά διακόψουν την έκδοσή τους. Αναπαράγεται εδώ σε μορφή κειμένου και σε μορφή εικόνας .

Δεκατρία περίπου χρόνια αργότερα, το 1996, ο Μαρκ Βις δημοσίευσε μια εμπεριστατωμένη μελέτη καταρρίπτοντας τους ισχυρισμούς της ομάδας ΒΑΝ σε ειδικό τόμο αφιερωμένο εξ ολοκλήρου στην κριτική ανάλυση της μεθόδου.

Δεκαπέντε χρόνια μετά, τον Απρίλιο του 1998, το Scientific American δημοσίευσε μια πλήρη επιβεβαίωση του άρθρου στα «ΕΠΙΚΑΙΡΑ» (Τίτλος του άρθρου «On shaky ground»).  

20 Νοεμβρίου 2000

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ-ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Γεωφυσική

ΤΙ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟN ΒΑΝ

Αξίζει τον κόπο να τον εμπιστευτούμε;

Η ημερομηνία είναι 15 Μαρτίου 1984, η ώρα 10 το πρωί. Ο εκφωνητής τού ραδιoφώνου ακούγεται κάπως ταραγμένος, καθώς διαβάζει  την ανακοίνωση του Οργανισμού Αντισεισμικής Προστασίας. (ΟΑΣΠ).

«Με βάση τα στοιχεία του δικτύου BAN για την πρόγνωση των σεισμών, αναμένεται σε επτά περίπου ώρες να σημειωθεί σεισμός μεγέθους 7 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ με επίκεντρο που θα βρίσκεται σε απόσταση 90 χιλιόμετρα δυτικά της Αθήνας. Παρακαλείται το κοινό να υπακούσει στις εντολές των υπευθύνων για την εφαρμογή του σχεδίου αντισεισμικής προστασίας».

Δύο μέρες μετά κι αφού ο πανικός έχει γίνει αιτία να σκοτωθούν πολλά άτομα, να σταματήσει η οικονομική δραστηριότητα σ’όλη σχεδόν την Ελλάδα και να σημειωθούν εκατοντάδες ληστείες, ο σεισμός έρχεται. Όμως είναι μόνο 5,9 Ρίχτερ, το επίκεντρο του είναι 170 χιλιόμετρα δυτικά της Αθήνας και - το κυριότερο - είναι ενδιάμεσου βάθους, (γύρω στα 80 χιλιόμετρα) δηλαδή οι Αθηναίοι... δεν τον νιώθουν σχεδόν καθόλου.

Το παραπάνω φανταστικό σενάριο δεν είναι καθόλου υπερβολικό. Δύο χρόνια τώρα, η ερευνητική ομάδα των Π. Βαρώτσου , Κ. Αλεξόπουλου και Κ. Νομικού ισχυρίζεται με βεβαιότητα ότι έχει λύσει το πρόβλημα της πρόγνωσης των σεισμών.

Η ομάδα BAN υποστηρίζει ότι, με το δίκτυο των 18 σταθμών που διαθέτει, μπορεί να προβλέψει το μέγεθος και το επίκεντρο κάθε μεγάλου σεισμού στην ηπειρωτική Ελλάδα. Οι δημοσιογράφοι ορισμένων εφημερίδων δημοσιεύουν ύστερα από κάθε αισθητό σεισμό και τα σχετικά τηλεγραφήματα που δείχνουν ότι «το BAN πρόβλεψε άλλον ένα σεισμό». Τον τελευταίο καιρό, εξ άλλου, μετά την ίδρυση του ΟΑΣΠ, του επίσημου αντισεισμικού φορέα της πολιτείας, η ομάδα πιέζει, μέσω των εφημερίδων, αλλά και συνδικαλιστικών οργάνων, την κυβέρνηση, να υιοθετήσει επίσημα τη μέθοδο της.

Από την άλλη μεριά, οι Έλληνες σεισμολόγοι έχουν διαφορετική γνώμη. Σε μια κοινή ανακοίνωση τους, στις αρχές του περασμένου χρόνου - την οποία δεν έχουν μέχρι σήμερα αναιρέσει - οι καθηγητές Ι. Δρακόπουλος και Β. Παπαζάχος των Πανεπιστημίων Αθηνών και Θεσσαλονίκης αντίστοιχα, εξέφρασαν «τις σοβαρές τους επιφυλάξεις για την αποτελεσματικότητα της μεθόδου»

Η ομάδα BΑΝ μάλιστα δήλωσε πρόσφατα ότι η πρόταση του υπουργού Δημόσιων Έργων κ. Α. Τσοχατζόπουλου να συσταθεί από τον ΟΑΣΠ μια ειδική διεπιστημονική επιτροπή που «θα εκτιμήσει αδιάβλητα και επιστημονικά τα αποτελέσματα των ερευνών του BΑΝ» δεν είναι «καν συζητήσιμη» αφού «πρόεδρος του φορέα είναι ο καθηγητής Ι. Δρακόπουλος που έχει ήδη εκφραστεί εναντίον του BAN πριν καν λειτουργήσει».

Όλα αυτά οδηγούν αναπόφευκτα στο ερώτημα:

Τι γίνεται με το BAN; Προβλέπει τους σεισμούς ή όχι; Αξίζει τον κόπο να το εμπιστευτούμε για να προστατευτούμε από τον θυμό του Εγκέλαδου η πρόκειται για μια επιστημονική πλάνη;

Αν προβλέπει τους σεισμούς γιατί δεν το υιοθετεί επίσημα ή πολιτεία; 

Κι αν πάλι «δεν αξίζει φράγκο» γιατί συνεχίζεται η χρηματοδότηση της ομάδας που έχει ήδη χρησιμοποιήσει κονδύλια ύψους 30 εκατομμυρίων δραχμών;

Τα «Ε» ερεύνησαν το θέμα επί ένα περίπου χρόνο. Συγκεντρώσαν πλήθος στοιχείων. Συζήτησαν τόσο με τους ενδιαφερόμενους – που κατ’ επανάληψη αρνήθηκαν να δώσουν επίσημη συνέντευξη στον επιστημονικό μας συντάκτη - όσο και με διάσημους γεωφυσικούς και σεισμολόγους του εξωτερικού. Και κατέληξαν σε ορισμένα συμπεράσματα, που τα παρουσιάζουν σήμερα στους αναγνώστες τους.

Πρόγνωση σεισμών και «πρόγνωση ΒΑΝ»

Είναι γνωστό ότι λίγο πριν εκδηλωθεί ένας μεγάλος σεισμός παρουσιάζονται ορισμένα «πρόδρομα φαινόμενα»

Τα φαινόμενα αυτά περιλαμβάνουν: μετακινήσεις του εδάφους, τοπικές μεταβολές του μαγνητικού πεδίου της Γης, μεταβολές της ηλεκτρικής αγωγιμότητας των πετρωμάτων και, τέλος, μεταβολή των χαρακτηριστικών των υπόγειων νερών. Πράγματι, τα υπόγεια νερά όχι μόνον αλλάζουν στάθμη και θερμοκρασία αλλά αποκτούν και αυξημένη ικανότητα δέσμευσης του ραδιενεργού αερίου ραδονίου. Μερικά από τα παραπάνω φαινόμενα επιδρούν έντονα στη συμπεριφορά των ζώων.

Παρακολουθώντας στενά όλες τις παραπάνω ενδείξεις, καθώς και τους «προσεισμούς», που παρατηρούνται πριν από ένα μεγάλο σεισμό, είναι θεωρητικά δυνατόν να προβλεφθεί ένας σεισμός λίγες ώρες πριν εκδηλωθεί. Τον Φεβρουάριο του 1975 οι Κινέζοι πέτυχαν με τη μεθοδολογία αυτή να προβλέψουν επιτυχώς έναν σεισμό 7,3 Ρίχτερ στο Χαϊτσένγκ. Όμως, στην ίδια περιοχή, ενάμιση χρόνο μετά (Ιούλιος 1976) ένας σεισμός 7,8 Ρίχτερ, που δεν είχε προβλεφθεί, σκότωσε 850.000 άτομα ...

«Αν είχε λυθεί το πρόβλημα της (βραχυπρόθεσμης) πρόγνωσης των σεισμών» λεει ο καθηγητής της γεωφυσικής στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου Ι. Μακρής «η ανταπόκριση της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας θα ήταν άμεση. Προσωπικά, εκφράζω σοβαρές επιφυλάξεις όσον αφορά τον ισχυρισμό ότι υπάρχει σήμερα δυνατότητα πρόγνωσης σεισμών».

Πράγματι η (βραχυπρόθεσμη) πρόγνωση ενός σεισμού πρέπει να περιλαμβάνει όχι μόνον τον χρόνο εκδήλωσης αλλά και το επίκεντρο, το μέγεθος και το βάθος.

Το επίκεντρο είναι το σημείο της γήινης επιφάνειας κάτω από το οποίο βρίσκεται η «εστία» του σεισμού, δηλαδή το σημείο στο οποίο απελευθερώνεται η σεισμική ενέργεια με τη μορφή σεισμικών κυμάτων.

ο μέγεθος έχει να κάνει ακριβώς με το ποσό αυτής της ενέργειας και μετριέται συνήθως σε τιμές της κλίμακας Ρίχτερ. Η κλίμακα αυτή είναι λογαριθμική, δηλαδή ένας σεισμός μεγέθους 8 δεν είναι δυο φορές ισχυρότερος από έναν σεισμό 4 αλλά 10x10x10x10 = 10.000 φορές ισχυρότερος !

Τέλος, το βάθος στο οποίο εκδηλώνεται ο σεισμός συσχετίζεται με τις καταστροφές που θα σημειωθούν στην επιφάνεια. Έτσι, ένας σεισμός μικρού βάθους (0-70 χιλιόμετρα) είναι πολύ πιο καταστρεπτικός από έναν σεισμό ενδιάμεσου (70-300 χλμ.) ή ακόμη και μεγάλου βάθους (πάνω από 300 χλμ.).

Αλλά, ας έλθουμε και στο BAN.

Σύμφωνα με τις μέχρι τώρα ανακοινώσεις, η μέθοδος BAN προβλέπει έναν σεισμό με βάση ένα είδος ηλεκτρικού ρεύματος που εμφανίζεται στο εσωτερικό της γης λίγες ώρες πριν. Το ρεύμα αυτό οφείλεται στις μεγάλες πιέσεις που ασκούνται στα πετρώματα και προκαλούν μια στιγμιαία μεταβολή της ηλεκτρική ιδιότητας τους, που λέγεται πόλωση (πιεζοδιεγειρόμενο ρεύμα αποπολώσεως). Το φαινόμενο έχει μελετηθεί στο εργαστήριο, αλλά πολλοί γεωλόγοι δεν είναι σίγουροι ότι μπορεί να εκδηλωθεί στο εξαιρετικά πολύπλοκο περιβάλλον της γήινης λιθόσφαιρας.

Η ακρίβεια στην «πρόβλεψη» των παραμέτρων του σεισμού είναι μάλλον φτωχή. Ο σεισμός μπορεί να γίνει από 6 ως 56 ώρες μετά, ανάλογα με τη σύσταση του εδάφους που περιβάλλει την εστία. Το επίκεντρο του θα βρίσκεται μέσα σε έναν κύκλο ακτίνας 50 ως 80 (η και 150) χιλιομέτρων, ανάλογα με την πυκνότητα του δικτύου των σταθμών. Και, τέλος, η ακρίβεια στο μέγεθος κυμαίνεται από μισό ως ένα βαθμό Ρίχτερ, ανάλογα με την ένταση του σήματος που καταγράφουν οι σταθμοί.

Αυτό σημαίνει ότι το σενάριο που αναφέραμε στην αρχή, δεν είναι καθόλου απίθανο. Όπως δεν είναι απίθανο να μην ανακοινωθεί ή «πρόβλεψη» ενός σεισμού που εκτιμάται, σύμφωνα με τη μέθοδο, ως μικρού μεγέθους, αλλά που τελικά θα είναι καταστρεπτικός, επειδή θα γίνει σε μικρό βάθος ή επειδή θα είναι ισχυρότερος.

Πράγματι, ο σεισμός υπ’ αριθ. 3 της περίφημης λίστας των οκτώ σεισμών που «πρόβλεψε» πρόσφατα το BAN, είχε μέγεθος, σύμφωνα με την ομάδα, 5,7 Ρίχτερ κι όχι τα «προβλέφθεντα» 4,6. Επίσης ο σεισμός υπ’ αριθ. 6 έχει «προβλεφθεί», σύμφωνα πάλι με στοιχεία της ομάδας, σε απόσταση 250 χιλιόμετρων από εκεί που εκδηλώθηκε.

Από την απόρριψη ως τη σχεδόν γελοιοποίηση

Μήπως όμως η μέθοδος αξίζει ακόμη κι έτσι όπως είναι, χωρίς δηλαδή μεγάλη ακρίβεια στο επίκεντρο και το μέγεθος; Μήπως, ξέροντας ότι θα γίνει ένας σοβαρός σεισμός, είναι προτιμότερο να κινητοποιηθεί ο πληθυσμός έστω και χωρίς λόγο για να αποφευχθεί μια ενδεχόμενη καταστροφή;

Σύμφωνοι, αλλά κάθε ποτέ; «Κάθε χρόνο στην Ελλάδα γίνονται 8.000 σεισμικές δονήσεις μεγέθους πάνω από 2,5 Ρίχτερ» λεει ο Μάξ Βίς, καθηγητής της Γεωφυσικής στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο (ΗΠΑ). «Αυτό σημαίνει έναν σεισμό την ώρα ...» Από την άλλη μεριά κι οι σεισμοί που προβλέπονται «κατά λάθος» δεν είναι αμελητέοι (15-20%), αφού το δίκτυο είναι ευαίσθητο στους κεραυνούς και τις τηλεπικοινωνιακές ανωμαλίες. Τέλος, το σύστημα φαίνεται ότι επηρεάζεται κι από μεταβολές του γήινου μαγνητικού πεδίου χωρίς να φαίνεται  σαφώς από τις μέχρι τώρα ανακοινώσεις ποία είναι η έκταση του φαινομένου.

Όμως, μήπως και πάλι η μέθοδος αξίζει τον κόπο; Και, το κυριότερο, μήπως έχει ήδη αναγνωριστεί διεθνώς έστω και «χωρίς» να διατυπωθούν γι΄ αυτήν απορριπτικές θέσεις; (Κάτι που, για μερίδα του ελληνικού Τύπου, αποτελεί «ένδειξη για την εγκυρότητα της»).

Από το καλοκαίρι του 1981 που η μέθοδος πρωτοανακοινώθηκε στο συνέδριο του ΄Oσλο, η ανταπόκριση της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας στην μέθοδο ήταν από αδιάφορη μέχρι απορριπτική. Πιο συγκεκριμένα, οι εργασίες της ομάδας σχετικά με τους σεισμούς ανακοινώθηκαν μόνο σε τρία διεθνή συνέδρια (Όσλο 1981, Ληντς 1982 και Αμβούργο 1983), και στην Ακαδημία Αθηνών, ενώ η θεωρητική μελέτη του φυσικού φαινομένου δημοσιεύτηκε στην έγκυρη επιθεώρηση Φυσικής της Στέρεας Καταστάσεως (Physica status solidi)

Οι εργασίες σχετικά με τους σεισμούς δεν έχουν δημοσιευτεί σε κανένα έγκυρο επιστημονικό περιοδικό γεωφυσικής η σεισμολογίας από αυτά που αξιολογούν τις δημοσιευόμενες εργασίες στέλνοντας τες σε 3-4 κριτές διεθνούς κύρους. Αντίθετα, όλα τα περιοδικά στα οποία υπεβλήθη η εργασία, την απέρριψαν ευγενικά, επιστρέφοντάς την για «εκτεταμένη αναθεώρηση».

Στα περιοδικά αυτά περιλαμβάνεται το Nature, ένα από τα μεγαλύτερα περιοδικά φυσικών επιστήμων, το Tecktonophysics, έγκυρο περιοδικό γεωφυσικής και το Earthquake Prediction Research που δημοσιεύει άρθρα σχετικά με την πρόγνωση των σεισμών.

Ο Χάνς Μπερκχέμερ, καθηγητής Γεωφυσικής στο Πανεπιστήμιο της Φραγκφούρτης, υπεύθυνος του περιοδικού Earthquake Prediction Research και πρόεδρος του συνεδρίου της Ευρωπαϊκής Εταιρίας Γεωφυσικής που έγινε στο Ληντς του 1981, σε τηλεφωνική μας επικοινωνία το καλοκαίρι μας είπε:

«Η ομάδα δεν έπεισε τους κριτές ούτε για την αξιοπιστία της στατιστικής επεξεργασίας ούτε για το ότι αυτό που μετρά σχετίζεται πράγματι με σεισμούς κι όχι με μεταβολές, λόγου χάρη, του γεωμαγνητικού πεδίου». Κι αυτό παρ΄ όλο που η εργασία υποβλήθηκε ύστερα από υπόδειξη του ίδιου του Μπερκχέμερ, που άκουσε την ανακοίνωση στο Ληντς και «προσκάλεσε την ομάδα να υποβάλει μια πλήρως τεκμηριωμένη εργασία...».

Τις ίδιες αμφιβολίες εκφράζουν κι επιστήμονες από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ που παρακολούθησαν την ανακοίνωση της μεθόδου στην Επιστημονική Συνάντηση για την Θεωρία, τη Φυσική και την Παρουσίαση Περιπτώσεων πάνω στην Πρόγνωση Σεισμών που έγινε το καλοκαίρι στο Αμβούργο. Η συνάντηση έγινε μαζί με 111 αλλά συμπόσια και συναντήσεις στα πλαίσια της 18^ης Γενικής Συνέλευσης της Διεθνούς Ένωσης Γεωδαισίας και Γεωφυσικής, αλλά στον ελληνικό Τύπο γράφτηκε ότι επίκεντρο του σύνεδρου των 4,000 ατόμων ήταν ... το BAN.

Εξ αλλού, ο καθηγητής Ο. Κουλχάνεκ του Σεισμολογικού Ινστιτούτου της Ουψάλα, που ενδιαφέρθηκε αρχικά για τη μέθοδο κι εγκατέστησε ένα δίκτυο τεσσάρων σταθμών BAN στη Σουηδία, σταμάτησε εδώ και καιρό να αναφέρεται στον Τύπο ως θιασώτης της μεθόδου και τη θέση του πήραν «σοβιετικές και κινεζικές» ομάδες.

Αν κάποιος εντρυφήσει λίγο στις ανακοινώσεις της ομάδας και στα δελτία του Γεωδυναμικού Ινστιτούτου του Αστεροσκοπείου Αθηνών όπου δημοσιεύονται οι σεισμοί που σημειώνονται στην περιοχή μας, διαπιστώνει «περίεργα» πράγματα.

Στο τέλος μιας εργασίας αναφέρεται ότι «η πρόβλεψη αυτή (των σεισμών) έχει επαληθευτεί στην περίπτωση 400 σεισμών στην Ελλάδα από τις 19 Μαρτίου 1981... Λεπτομέρειες για τα αποτελέσματα αυτά έχουν δημοσιευτεί αλλού...» Το «αλλού» είναι τα πρακτικά της Ακαδημίας στα οποία ο ευτυχής θνητός που τα διαθέτει ανακαλύπτει για τη συγκεκριμένη εργασία μόνο 54 σεισμούς! Επί πλέον, όπως ισχυρίζεται ο καθηγητής Βίς, «από τους 54 αυτούς σεισμούς οι 12 έχουν προστεθεί από την ομάδα, ενώ 9 σεισμοί που έγιναν πράγματι... δεν υπάρχουν...»

Λοιπόν, και οι οκτώ προβλέψεις που ανακοίνωσε το BAN τελευταία δεν λενε τίποτα; Δυστυχώς, κι εδώ τα πράγματα είναι μπλεγμένα. Τους περισσότερους από τους σεισμούς αυτούς δεν χρειάζεται να είναι κανείς προφήτης για να τους «προβλέψει», αφού κάθε μήνα γίνονται στη χώρα μας 100 περίπου σεισμοί μεγέθους πάνω από 3,5 Ρίχτερ. Μετά  μάλιστα από έναν σημαντικό σεισμό μπορούν να ακολουθούν μέχρι και 500 ως 700 σεισμοί (μετασεισμοί) μεγέθους πάνω από 4 Ρίχτερ !

Τέλος, τα στοιχεία που παραθέτει η ομάδα στην ανακοίνωση της είναι τα προκαταρκτικά στοιχεία του Αστεροσκοπείου· τα οριστικά θα κυκλοφορήσούν 4-6 μήνες μετά και θα είναι, όπως συμβαίνει συνήθως, ελαφρά τροποποιημένα.

Όσο τώρα για τη στατιστική συσχέτιση των σεισμών με τις «προβλέψεις», αυτή δεν είναι μια απλή υπόθεση, Σε εργασίες τέτοιου είδους, που δημοσιεύονται στο εξωτερικό, εφαρμόζονται εξαιρετικά πολύπλοκες μέθοδοι ανάλυσης συσχετίσεων (correlation analysis) για να εξασφαλιστεί η αξιοπιστία. Εδώ η ομάδα BAN αλλά και το Διοικητικό Συμβούλιο της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών, που το αποτελούν κυρίως συνδικαλιστές ραδιοηλεκτρολόγοι ή καθηγητές γυμνάσιων και ΚΑΤΕΕ, ζητούν μια απλή παραβολή τηλεγραφημάτων... Ακόμη κι η απλή παραβολή σεισμογραφημάτων με τα «διαφυλασσόμενα ως κόρη οφθαλμού» εγγραφήματα του BAN, όπως προτείνει ο ΟΑΣΠ ίσως να μην αρκεί.

Πολλά λεφτά για τίποτα;

 Όλα τα παραπάνω δεν συνιστούν μια σοβαρή εικόνα για τη διεθνή επιστημονική κοινότητα, όπως δεν είναι σοβαρές κι οι «ειδήσεις» του Τύπου «ο Οργανισμός Αντισεισμικής Προστασίας των ΗΠΑ ενδιαφέρεται να εγκαταστήσει το BAN στην Καλιφόρνια...».

Ωστόσο, τα πράγματα ίσως να είναι ακόμη σοβαρότερα για την τσέπη του Έλληνα φορολογούμενου, που ελάφρυνε κατά 30 εκατομμύρια δραχμές για να υποστηριχτούν οι εργασίες της ομάδας. Κι η ομάδα σαν να μην την έφθαναν αυτά χρηματοδοτήθηκε μέχρι κι από την Ένωση Γυναικών της Ευρώπης !

Το σημαντικότερο όμως είναι ότι τα λεφτά αυτά δόθηκαν μετά τις εκλογές (η προηγούμενη κυβέρνηση είχε δώσει μόνον 400.000 δρχ. και ζήτησε μέσω της YEET τεκμηριωμένα αποτελέσματα). Και δόθηκαν χωρίς να ακολουθεί η διαδικασία της αξιολόγησης από διεθνείς κριτές, που υποσχέθηκε ότι θα εφαρμόζει οπωσδήποτε ή νέα κυβέρνηση πριν από κάθε χρηματοδότηση ερευνητικής δουλείας.

Όταν λιγότερο φιλόδοξα προγράμματα άλλων επιστημόνων «κόβονται» λόγω έλλειψης χρημάτων ή λόγω αρνητικής κρίσης κάποιου Ελληνοαμερικάνου επιστήμονα, η ομάδα BAN, με κέντρο το σπίτι του κ. Βαρώτσου στη Γλυφάδα κι όχι το Πανεπιστήμιο ή, τέλος πάντων, ένα δημόσιο κτίριο, ξοδεύει πλουσιοπάροχα για μια υπόθεση που έχει χαρακτηρισθεί διεθνώς τουλάχιστον μη σοβαρή...

Π. ΑΛΕΒΑΝΤΗΣ

ΕΠΙΚΑΙΡΑ 10 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1983 σελίδες 49-51